PALAMUT BALIĞI (Sarda sarda)
Türkiye deniz balıkçılarının düşlerini süsleyen, özellikle İstanbul balıkçıları için İstanbul'un tarihi kadar eski olan palamut amatörleri peşinde koşturan balıklardandır. Dilimizde yaşına dolayısı ile boyuna göre değişik isimlerle anılır en bilinen isimleri çingene palamutu, palamut ve toriktir. Tüm isimlerinin listesi ve boyuna sınıflandırılması alttaki tablodaki gibidir. Bu arada palamut yabancı amatörlerin de bilip tanıdığı bir balık olarak bonito, Atlantic bonito (İng., USA, İsp.), bone jack (USA), palamida (Yun), pelamide (Alm., Rom.) isimleri ile de anılır.
Vücudu uzunca, hafifçe yanlardan basık, füze şeklindedir.Tüm vücudu iyi işlemiş küçük pullarla kaplıdır; yalnız kafasının arka tarafı ve göğüs yüzgeçleri çevresindeki pullar daha iridir. Kafası ve ağzı oldukça büyük, gözleri iridir. Ağzında alt ve üst çenelerde üstte 16-26 altta 12-24 adet olmak üzere sivri konik dişler bulunur. Araları açık ve daha çok batıcı yapıya sahip olduğundan bu dişler takım kesemez. Bazen damakta geri dönük avı tutmaya yarayan (vomer) dişlere de rastlanır. Rengi sırtında koyu mavi-yeşil veya çelik mavisi renkte, yanları ve karnı beyazdır. Sırtından karnına doğru eğimli olarak uzanan koyu renkli -12 adet çizgi palamutu yakın akrabası olan diğer ton balıkları ve uskumrulardan ayırıcı işerettir. Pasifik ve Hint okyanusunda yaşayan palamutlarda (Sarda orientalis, Sarda chiliensis lineolata, Sarda chiliensis chiliensis, Sarda australis) bu çizgiler biraz daha yataya yakın olacak şekilde farklıdır; ülkemiz sularında olmadıklarından ve amatör açısından çok büyük farklılıklar göstermediklerinden bu balıkları tanıtmıyoruz. Sırt yüzgeci çifttir.
Önde bulunan sırt yüzgecinin bir kılıfı vardır; balık öldüğünde yüzgeç bu kılıf içine çekilerek kaybolur. İkinci sırt ve anüs yüzgecinden sonra çatal kuyruğa kadar 7-10 adet yalancı yüzgeç palamutun scombridae familyası üyesi olduğununun göstergelerindendir. Yüzgeçleri vucuduna oranla fazla gelişmiş olmamakla beraber palamut çok hızlı yüzebilen, seri manevralar yapabilen bir balıktır. Yüzme kesesi bulunmaz. İki yaşını tamamlayıp torik olan palamutlar cinsel olgunluğa erişirler. Üremeleri yurdumuzda Ege ve Akdeniz'de Mayıs, Haziran aylarında olur. Yumurtalarını Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz'de döktükleri sanılmaktadır. Yine de son yıllarda Karadeniz'e çıkış yapan torik sayısı yok denecek kadar azaldığından Marmara ve Karadeniz'de yumurta dökümünün gerçekleştiği şüphelidir. Marmara ve Karadeniz'de yumurta dökümü gerçekleşiyor ise Akdeniz'e oranla daha düşük sıcaklıklar söz konusu olacağından yurtlama işlemi Ağustosa kadar sürebilir. Bir dişi 500 bin ila 2 milyon yumurta dökebilir. Yumurtalar pelajiktir genelde yüzeyden 4-5 metre derinde yüzerler. Kuluçka süresi 4 gündür. Yumurtadan çıkan yavrular planktonlarla ve ile fırsatta da küçük balıklarla beslenmeye başlarlar. Yurdumuz sularında Eylül sonunda 10-15 santim boya ulaşmış olurlar. Korkunç yırtıcıdır genelde hamsi, çaça, gümüş, istavrit, uskumru gibi kendinden ufak balıklarla beslenir, kalamar, sübye ve karidese de hayır demez severek yer, bu nedenle bütün kalamar ile yemlenmiş ama başka balıkları amaçlayan (mesela akya) oltalara vurduğu da olur. Büyük sürüler halinde yaşar ve yemlenirler. Kendi türünün ufaklarını da yiyerek yamyam özellikler gösterirler. Yemlenirken su üzerine sıçrarlar veya su yaparlar bu durum balığın yerini belli eder. Yemlenmediği zamanlarda genellikle daha derinlerde gezinir. 200 metre derinliklere kadar iner. Genelde sabah erken saatlerde ve güneş batımına yakın daha aktif olarak yemlenirlerse de gün boyu yem peşinde koşarlar ve av verirler. Ömürleri 9 yıl kadardır. 90 santim boyu, 10 kilo ağırlığa erişebilirler. FOA kayıtlarında Karadeniz'de 85 santim boy 5 kilo ağırlık; Batı Atlantik'te de 91,4 santim boy, 5,4 kilo ağırlık (boylar çatal kuyruk boyudur) rapor edilmektedir. 2002 yılı sonu itibarı ile geçerli IGFA (International Game Fishing Association) rekoru 8.4 kilodur.
Sadece yurdumuza özgü bir tür değildir. Su sıcaklığı 12-27 derece olan denizlerde yaşar. Göçmen balıklardandır; yurdumuzdaki göç alışkanlığı balığın peşinde olan amatörlerin kolaylıkla palamutları bulabilmeleri için göçleri "nerelerde bulunur" başlığı altında anlatılmaktadır.
Nerelerde Bulunur?
Günümüzde Ege ve Akdeniz'de kışlayan palamut ve torikler Nisan ayından itibaren Çanakkale Boğazı, Marmara Denizi, İstanbul Boğazı yolu ile yazı geçirmek ve beslenmek üzere Karadeniz'e çıkmaya başlarlar. Çıkışta sahile yakın ve zaman zaman oynağa kalkarak genelde Trakya sahillerine sokulmadan İstanbul boğazına girerler. Boğaz'da daha derinlerden Karadeniz'e çıkarlar. Bu dönemde yumurta döktüklerinden ve amatör balıkçılık sirkülerine göre avcılığı yasak olduğundan çıkışıları o kadar ilgi çekmez. Temmuz sonu, Ağustos başına doğru Karadeniz'de havaların serinlemesi ile öncelikle palamutlar İstanbul Boğazı'na girmeye başlarlar. Bu giriş eskiden orkinosların Karadeniz'de Boğaz girişini kapatması ile ölüm kalım yarışına dönüşürdü. Boğaz'a giremeyen sürülere katılan diğer sürüler ile çok büyük palamut sürüleri oluşurdu. Boğaz'a ilk giren sürüler orkinoslar tarafından çevrilip sıkıştırılırsa mecburen Boğaz'da kalır av verirlerdi; orkinoslar yoksa sürüler Boğaz'da fazla kalmadan süratle Marmara'ya inerler. Marmara'da genelde güney sahiller boyunca ilerlerler, Trakya kıyılarına genelde Tekirdağ civarında yanaşırlar. Çanakkale Boğazı'nı takiben Ege ve Akdeniz'e açılırlar. Ege'de Ağustos ayından itibaren görülmeye başlayan ve av veren palamutlar bu ilk sürülerin balıklarıdır. Orkinos baskısının az olduğu yıllarda ilk iniş yapan sürülerden sonra gelen sürüler İstanbul Boğazı'nda ve Marmara'da daha fazla kalır yemlenir ve bolca av verirler. Eskiden toriğin az olduğu yıllarda bazı palamut sürüleri Ege'ye inmez Marmara'da kışlarlardı.
Orkinoslu kısımları geçmiş zaman olarak anlattık. Çünkü artık eskisi gibi İstanbul Boğazı'nda ve Marmara'da orkinos baskısı yok, bu nedenle de palamutlar fazla oyalanmadan İstanbul Boğazı, Marmara ve Çanakkale Boğazı yolu ile Ege'ye açılırlar. Marmara'da kışlayan sürüler de artık yok. Bu yolda Boğazlarda ve Marmara'da su yüzeyine çok yakın seyrederek ya kızartı (Kızartı: Su yüzeyine yakın yüzen balıklardan dolayı su üstünde oluşan çok hafif dalgalanmalar ile sürünün olduğu yerde su daha koyu renkli görünür. Alışkın gözlerin kolayca seçip balığın yerini tespit ettiği bu koyuluğa kızartı denir.), veya oynağa kalkarak, yemlenirken su üstüne sıçramalar yaparak yerlerini belli ederler ve amatör profesyonel balıkçılara av verirler. Torikler ise daha geç, Eylül sonundan sonra Karadeniz'den inişe başlarlar. Palamut gibi orkinos sürülerini ve çevirmelerini aşan ilk torikler hızla Marmara'ya çıkar adalar civarına yayılıp hem yemlenir hem peşindeki orkinoslara yem olur, Trakya sahillerine pek sokulmadan daha çok doğu ve güney Marmara sahilleri boyunca Ege'ye açılırlar. Eskiden bu sürülerin bir kısmı Marmara'da, Ocak ayında gelen ve daha yavaş iniş yapan toriklerin bir kısmı da kış yumuşak ise İstanbul Boğazı ve Marmara'da kışlardı. Şimdi ne o kadar orkinos baskısı var ne de Marmara ve İstanbul Boğazı'nda kışlayan torikler var. İnişler balıkların doğrudan Ege'ye çıkması ile sonuçlanıyor. Bu arada Marmara'da pek görünmeyen Orkinoslar Çanakkale Boğazı'nda ve Ege Denizi'ne çıkışta palamutları, torikleri karşılayarak hem iniş yapan sürülerin oyalanarak av vermelerine neden olurlar, hem de orkinosların kendisi av verir. İster Ege, Akdeniz'de ister Karadeniz ve Boğazlar bölgesinde olsun lodos havalarda palamutu açık denizde bulmak mümkündür Karadeniz'den Boğaz'a dahi pek girmez, bu da tabii eğer balığı avlamaya gideceksek daha büyük tekne demektir; rüzgar kuzey yönlü ise kıyılara daha yakın yerlerde ve İstanbul Boğazı'nın Karadeniz girişinde palamuta rastlanır.
Derin su balığı olmasına rağmen yemlenirken daima su üstüne çıkar bu nedenle de palamutu genelde derinlerde değil su üstüne yakın aramak gerekir.
Nasıl Avlanır
Palamut avcılığı tüm yırtıcı balıklarda olduğu gibi iki kısıma ayrılır doğal ve yapay yemlerle avcılık.
Doğal Yemlerle Avcılık
1. Zokalı takım
Yapay Yemlerle Avcılık
1. Çapari
2. Atıp çekmeler (kaşık, yünlü, seğirtme, yapay balık)
3. Sürütme
4. Fly takımı ile avcılık
Doğal yemlerle palamut avı için "günümüzde geçerliliğini yitirmiş kullanılmayan bir yöntemdir" dense yeri vardır. Balık sayısındaki azalma özellikle gece ışıkla yemliye çıkan amatörlerin sık sık boş dönmesine neden olmuştur. Zaten oldukça zor ve yorucu olam gece yemciliği sadece palamutta değil lüfer avında da cazibesini kaybetmiştir. Çocukluğumda denizi ışıl ışıl aydınlatan lambacıların dönüşlerindeki verim ve neşeyi gençliğimde ne yazık ki ben yaşayamadım eskiler de o günleri bir daha bulamayınca gece yemciliği yavaş yavaş nostaljik bir yöntem olarak anılarda yerini almaktadır. Gündüz yemciliği de pek verimli olmadığından terk edilmektedir. Bu yöntemlere kısaca göz atacağız.
Günümüzde en geçerli olan palamut avı yöntemi çapari ile yapılanıdır. Yalnız, paraketeye izin vermeyen amatör balık avı sirküleri, 50-70 iğneli çapari ile avlanmayı serbest bırakırken palamutta en fazla toplam 5 kilo, orkinoslarda 1 adet sınırlamasını da getirmektedir. Dededen kalma çapari bir sürü iğnesi ile amatörün serbestçe kullanımına bırakılırken, en az 50 iğneli çapariyi sürüten amatör de yakalanan balıklar ve vicdanı ile başbaşa kalmaktadır. Benim tecrübem ve gördüğüm bu durumda vicdan, sirküler ve tabi çapariye vuran palamutlar kaybetmektedir. Ne çıkarsa, ne kadar çıkarsa doğruca livara girer, kim ne derse desin bu böyle olmaktadır. Hata nerede dersiniz?
Doğal Yemlerle Avcılık
Yukarıda doğal yemlerle yapılan avcılığa kısaca değinmiştik şimdi de bakalım nasıl oluyormuş bu iş!
1. Zokalı Takım
Doğal yemlerle palamut avcılığının yurdumuzda özellikle Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı civarında uygulanan bu yöntemde kullanılan takım lüfer zokalı yakımını andırır. Tek farkı daha ağır takım olmasıdır; bu da tabi ki daha kalın misinalar, daha büyük zoka ve iğne, daha büyük derinlikler demektir. Palamutun veya toriğin hedeflenmesi durumlarında da takım kendi içinde bazı farklılıklar taşır.
Zokalı takımın yemleri her iki balık içinde tabi ki istavrit, hamsi, uskumru, kolyoz gibi akyem olacak balıklardır. Yemler iriliklerine göre iğneye bütün ölü, şakşak veya yaprak olarak takılırlar. Bütün veya şakşak yemleri tercih etmekte yarar vardır. Torik için bazen palamut filetosu da yaprak kesilerek kullanılabilir.
Takımın kullanılışı lüfer bahsinde anlatılan zokalı sarkıtmada olduğu gibidir. Burada tekrarlamaya gerek görmüyoruz isteyen lüfer sayfasından bakıp öğrenebilir. Yalnız palamut genelde 50-60 kulaçlarda yatak yaptığından yakamoz alsa bile 15 kulacın üzerine pek yükselmez bu da lüferden daha derine olta indirmek demektir hepsi o. Bir de oldu ki torik yakalarsanız ellerinizdeki misina kesikleri siz o geceyi uzun zaman hatırlatacaktır. Gündüz yemli avcılığı da gece ile aynı şekilde yapılır. Gündüzleri balığın kalın olta iplerini seçerek oltaya vurmayacağı inancı ile daha ince misinalar kullanılması adet olmuştur. Bu nedenle "gündüz yemciliği daha fazla ustalık ister" denir, bu da takımı koparmadan balığı sandala alabilmek anlamındadır. Bu takım her zaman geleneksel Türk balık avcılığı uygulamalarına göre el oltası olarak ve tabii zokalı düzenlenmiştir. Dileyen bence makinalı takımla da deneyebilir, hatta balığın bol olduğu dönemlerde değişik uygulamalar da denenebilir düşüncesindeyim. Deneyen olup bildirirse biz de bilgileniriz.
Yapay Yemlerle Avcılık
1. Palamut Çaparisi
Bu çapari herkesin bildiği istavrit çaparisine benzemez ağır takımdır; yapımı ve kullanımı oldukça zordur. Çaparinin ne olduğunu nasıl olduğunu hem olta çeşitleri ve uygulamaları sayfasında hem de istavrit sayfasında anlattık ama palamut çaparisi ağır takım olarak bazı özellikler ve incelikler taşıdığından tekrar hem yapımına hem de kullanımına detaylı olarak değineceğiz. Ayrıca burada anlatılan çapari palamut için sürütülürken veya ufak tefek değişikliklerle yazılı orkinos, tombik, ak palamut gibi ufak ve orta boy orkinosları da yakalayacağından oldukça geniş kullanım alanlı bir takımdır. Palamut çaparisi genellikle tek tip ve kalınlıkta olmaz, her derde deva bir palamut çaparisi yoktur. Bunun nedeni balığın göçe başladığı Ağustos ayı ortalarında ufak olması, gittikçe daha büyük boydakilerin göçe devam etmesi ve nihayet Ocak ayında toriklerin görünmesidir. Çapariler de bu göç takvimine uygun olarak gitikçe kalınlaşırlar.
Çaparinin donatılmasına geçmeden önce diyorum ki; "siz en iyisi gidip bu çapariyi hazır alın". Palamut çaparisi hazırlanması, donatılması en zor olan takımlardandır. Çok zor görür, bu nedenle de çok sağlam yapılmalıdır, sağlam yapılamaz ise palamutları toplamak yerine dökülen çaparinin boş bedenini, o da kalırsa tabii, toplamak vardır ki; çok can sıkar. İlla da yapacam diyenler yazının devamını okuyabilir.
İlk olarak köstekler balığın boyuna göre, büyük balık için daha uzun olacak şekilde ve yukarıda verilen tablodaki kalınlıklara uygun olarak, 25-40 santim boyda kesilir. Aslında köstek için kesilen misina normalde düğüm payları da düşünülerek bitmiş halinde planlanan boyundan daha uzun kesilmelidir. Bu fark sizin düğümü atarken ne kadar boş uç bırakarak düğümü bitirdiğinize bağlıdır; ben mesela genelde oldukça fazla boş uç bırakır çok misina ziyan ederim. Köstek olarak kesilen misinanın her iki ucuna da birer köstek başı düğümü atılır. Düğümler iyice sıkıştırılmalı, en iyisi misina düğümü sıkmadan önce iyice ıslatılarak yumuşatılmalı ondan sonra düğüm son haline sıkılmalıdır. Kalın misinalarla çalışıldığından düğümlerin sıkıştırılmasında zorluklar çıkması çok normaldir. Burada dikkat düğümleri tamamlanmış tüm köstekler çok ufak farklılıklar hariç hepsi aynı boyda olmalıdır. Bu da tamamsa ilk olarak kösteğe tüyler ve iğne bağlanır.
Yalnız tüylere biraz daha değineceğiz. Palamut çaparisinde kullanılan tüyler ya uçucu su kuşlarının (kaz, ördek gibi) boyun veya kanat altı tüylerinden ya da horozun boyun tüylerinden yapılır. Uçucu su kuşlarından alınan tüylerle yapılan çaparilerin daha uzun ömürlü olduklarına inanıyorum. Horozun boyun tüyleri kullanılacak ise 6-7 adet, diğer kuşlardan alınacak tüyler kullanılacaksa genelde 4-5 adet yeterli olur. Tüyler iğneye genelde bombeli kısımları iğnenin ağzına dönük olacak şekilde (üstteki resimdeki gibi) bağlanılır, bu şekilde daha oynak olurlar. İğneye bağlanan tüylerin düğüm dışına taşan kısımları tam dipten kesilmez ise sürütme sırasında iğneye taklalar attırabilir balık vurmaz.
Renk seçimi de ayrı bir konudur. Genelde hep anlatılan sabah erken saatlerde palamutun beyaz tüye, gün içinde de kırmızı veya turuncu tüye daha fazla vurduğudur. Soğuk havalarda daha koyu renkli tüyler daha iyi çalışır iddiası da vardır. Bakın size bir sır vereyim aramızda kalsın "ben artık palamut çaparisini hazır alıyorum", geçen yıllarda İstanbul'da eski ve iyi bilinen bir malzemeciden bir seferinde kırmızı tüylü palamut çaparisi istedim "..kırmızı tüylü palamut çaparisi olmaz ki abi.." cevabını karşısında mecburen beyazları aldık. Bir de yandaki çapariye bakın. O çapari Kıbrıs'ta palamut çaparisi olarak biliniyor ve kullanılıyor. Oldukça da başarılı hatta sık sık tombik de alıyor bu nedenle de köstekler 070. Tüylere dikkat, rengarenk ama iş yapıyor. Kıssadan hisse beyaz tüy, kırmızı tüy konusu Karadeniz ve İstanbul balıkçıları arasında daha yaygın olabilir ama bu işte kesin sınır yok. Siz bence her rengi deneyin, hatta yandaki gibi renkli çapariler yapın. Beyaz tüyleri kınaya yatırarak renkli tüyler elde edebilirsiniz mesela. Ama bu kadar uğraşıyorsanız, olanaklarınız sınırlı ise beyaz tüy veya horozun kırçıllı boyu tüylerinden kullanın, çapariye günün erken saatlerinde başlayın, gün içinde de aynı takımla devam edin.
İş geldi kösteği bedene bağlamaya, yani en zor işe. Tek kat kösteklerde ilk olarak köstek üzerine bir kazık bağı atılır, bağın iyice sıkıştığı köstek başı düğümünün beden üzerine oturduğu kontrol edilmelidir. Bunu sağlamak için misinanın ıslatılması gerekebilir, çalışırken ellerinizin misina tarafından kesilmemesi için de ele bez sarılması veya deri eldiven giyilmesi yararlı olabilir. Kazık bağı sıkıştıktan sonra önce iskandil tarafından köstek bedene üç sarım ile puntalanır, puntaların iyice sıkışmesı sağlandıktan sonra aynı puntalama olta tarafında da yapılıp sıkıştırılır. Düğüm bitince üzerine ya şeffaf oje ya da daha iyisi bir kaç damla süper yapıştırıcı sürülerek kuruması beklenir. Bu, düğümlerin kaymadan yerinde kalmasına büyük derecede yardımcı olacaktır. İkinci kösteği ilk kösteğin bitiminden 2-3 santim alta aynı yöntemle bağlayıp bu işlemi 50 kere yaptınız mı çapari neredeyse hazırdır. Köstekleri bağlamadan önce bedeni misinanın şekil değiştirme (sünme) noktasına kadar gerdirip köstekleri o şekilde bağlamak da tavsiye edilmektedir. Bu şekilde gerilen bedene bağlanan kösteklerin yer yapacakları, gerginlik kalkınca iyice sıkışacakları söylenir. Ben denemedim. Yine de gerginlik kalktıktan sonra oje veya yapıştırıcı uygulaması yapılmalıdır
Torik çaparisinde çift kat beden kullanıldığından burada sistem biraz daha farklıdır. İlk olarak köstek başı düğümü iki misina arasına sokulur. Daha sonra ya ibrişim ya da 020 misina ile köstek iki beden arasında sıkıca puntalanır. Son olarak kösteği kendisi ile yukarıda anlatılan şekilde alttan ve üstten beden üzerine puntalar vurulur. Yapıştırıcı veya oje sürülüp kuruması beklenir ve ikinci kösteğe geçilir. 020 misina ile puntalama yapmadan doğrudan kösteğin kendisi ile doğrudan alttan üstten puntalama yapılabilse de bu ilk yöntem kadar güvenli değildir. Bu şekilde köstekler dizilerek hazırlanan bedenin hem iskandil hem de olta tarafına birer kasa yapılır. Kolçaktan bedene geçiş yapan fırdöndü genelde kopçalı olur ve oynağa çatıldığında balıkla dolu çapari çekilip tekne içindeki kazıkların üzerine serilip (bu sistemi başka balıklarda mesele lüfer ve izmaritte de anlattık) kopçadan ayrılan oltaya ikinci çapari takılır, oynağı kaçırmadan ava devam edilir. Bu eskiden oltacılıktan ekmek yemek mümkün iken profesyonellerin kullandığı sistemdir.
Benden bir tavsiye; köstekleri hazırlarken iğne bağlanan taraf aynı şekilde hazırlandıktan sonra beden tarafına köstek başı düğümü yerine ufak bir kasa yapın. Beden üzerinde de sarma bir köstek kasası oluşturun ve kösteği kasa kasa içinden geçirerek bedene tutturun. Yandaki resim gibi yani. Bu yolla kösteklerin kayması, sıyırıp dökülmesi riski çok azaltılmış olur. İğne bir şekilde sıyırsa, sıyıran köstek çıkartılıp bedendeki kasa üzerine yedek kösteği takmak ta 20 saniyeyi geçmez. Torik çaparisinde de bedeni 150 numara tek kat kullanıp aynı yöntemi uygulamak mümkündür. En azından yeni başlayan, takım yapmaya meraklı amatörler elleri alışana kadar daha az hayal kırıklığına uğrayacaklardır.
Gelelim çaparini kullanılışına. Çaparini en uygun saati sabah gün ağarırken veya akşam güneş batışına yakın saatlerdir. Bununla birlikte gün boyu çapari ile avlanmak mümkündür. Sulara göre 200-400 gram ağırlık takılan çapari 2-4 km/saat hızla seyreden sandalın arkasından bırakılmaya başlanır. Her 10-15 iğnede bir salma durdurularak çaparinin yüzlemesi sağlanır bir aksilik olup olmadığına bakılır; her şey normalse salmaya devam edilir. Salma işi çapari tekneden 30 kulaç açılana kadar sürer ve 2-3 km/saat hızla çaparinin sürütülmesine devam edilir. Sürütme sırasında takım bazen 35 kulaca kadar salınır bazen 20-25 kulaca toplanır. Çapariyi sürütürken birden tekne olduğu yerde çakılıp kalırsa motor bozuldu sanmayın çapari doldu çapari. Şaka bir yana özellikle ufak teknelerde palamut sürüsü ile karşılaşılınca aniden takıma dolan palmutlar veya torikler tekneyi durdurabilir. Bundan da takımın ne kadar zorlandığını anlamalısınız. Takımın iri balıkla fazla dolduğu durumlarda toplamak çok zor olabilir bu durumda yapılması gereken suda iki takım varsa birinin derhal toplayarak tekne ile çaparinin üzerine dönülmesi boşluk vermeden çaparinin üzerine gidilerek takımın toplanmasıdır. Eğer takımı toplayabiliyorsanız motoru boşa alın toplamaya devam edin. Bir tekneden iki takım salınacak ise bir takımın iskandili diğerinden daha ağır olmalı ve bu takım diğerinden 5 kulaç kadar daha fazla salınmalıdır. Takımlardan birine balık gelmesi durumunda diğer takım derhal toplanmalıdır.
Kullanılmadığı zamanlarda palamut çaparisi oltadan ayırılarak toplanır ve bu şekilde muhafaza edilir. Balığa çıkarken veya takımı ava hazırlarken takım büyük ve çok iğneli olduğundan kenarlarına iğnelerin saplanabileceği mantarlar çakılmış tahta üzerine sarılır.
2. Atıp Çekmeler
Yurdumuza özgü av yöntemlerinden olan yünlüler, yüksükler ve seğirtmeler palamut avında günümüz modern kaşıklarının ilk uygulamalarıdır. Bunları oltacılıkta kullanılan malzemeler sayfasında anlattık, dedik ki: Lüfer ve palamut gibi göç eden yırtıcı balıklar Karadeniz' den Ege'ye inişe geçtiklerinde önlerine küçük balıkları katar, sürerek İstanbul Boğazı'ndan aşağıya indirirler. Bu daha çok Eylül ve Ekim aylarında karşılaşan bir olaydır. Küçük balığın bolluğu nedeni ile yemli oltalara bakmayan balıkları başka şekilde aldatmak gerekmektedir. Şimdilerde mevcut çeşit çeşit kaşıkları kullanmak mümkün ise de eskiden kalma yünlü denilen zoka - kaşık karışımı av araçları da hala kullanımdadır. Kurşundan dökülen yünlülere küçük balık şekilleri verilir, mesela yandakiler 1 gümüş, 2 hamsi, 3 ve 3a istavrit (iki yönden) taklidi yünlülerdir. Yünlüler genelde 8-12 cm. boyunda, 50-150 gr. ağırlığında olur ve boyunlarına uygun tekli veya üçlü iğne ile donatılırlar. Yünlüler kullanım için zoka bahsinde anlatıldığı gibi mazgallanır ve civalanarak parlatılır. Daha çok karadan kullanıma uygundurlar. Mümkün olduğunca uzağa atılarak bir müddet dibe inmesi beklenir, daha sonra hızla çekilerek kaçan küçük balık görüntüsü verilir ve yırtıcı iri balıkların saldırması sağlanır. Yünlüler genelde yemlenmez, bunun yerine üzerindeki deliğe iğneye kadar uzanacak şekilde horozun göğüs tüylerinden (tercihen kırmızı) iki üç adet sıkıştırılır. Yemlenirse verimi artabilir. Her 4-5 balıktan sonra düğümü yenilenmeli , gerekirse yakalanan balıklardan kalan diş izleri giderilerek civalanmalıdır. Misinanın bağlandığı delik temiz, çapaksız olmalıdır.
Yünlü gibi kullanılır ve hemen hemen aynı işi gürür. Tabi bunlar eski zamanların kaşık uygulamaları olduğundan birbirlerine benzemeleri normaldir. Yüksükler daha çok yırtıcıların küçük balıkları sıkıştırıp yüzledikleri durumda kullanılırlar. Yünlüden farkları budur, tabii daha da hafiftirler. Sabit ve hareketli olarak iki tip olabilirler. Balık başına benzeyen üzerinde zoka benzeri iğne bulunan bir kurşunun üzerinde açılan çevre kertiğe iğneyi örtecek büyüklükte kaz, horoz veya martı tüyü ibrişim ile sıkıca bağlanır. Hareketli yüksüklerde kadehi andıran kurşunun deliğinden geçirilen 0,5 mm veya daha kalın 20-25 cm boyundaki çelik telin bir ucuna iğne bir ucuna fırdöndü bağlanır. Kurşunun üzerindeki kertiğe yine aynı şekilde tüyler bağlanarak takım hazırlanır. Takım oltaya fırdöndüden bağlanır. Kafa kurşunu civalanmalıdır. 50-70 gr. ağırlığında, çoğunlukla da daha hafif olurlar. Uygulaması tüm kaşık uygulamaları gibidir, atılır biraz beklenir ve çekilir.
Dip seğirtmesi de yünlüye benzer. Ama balık şeklinde de değilde torpil veya füze gibi yapılırlar. Çekilirken salınım hareketleri yapması için iğne tarafında hafif şişkinlik vardır. Boyları 10 - 15 cm. ağırlıkları 100 - 200 gr. civarındadır. Daha çok sandaldan ve elle kullanmaya müsaittir. Yüksek çevrim oranlı bir makina ile de kullanılabilse de bu tür makinelerin taşıdıkları yük az olacağından iri balıklarda problem çıkabilir. Ama kamışı sallayarak dipten çekilen seğirtmeye küçük balıkların su içinde yaptıyı sıçramaları daha başarı ile taklit etme dolayısı ile verimi arttırma şansı da vardır. Sandaldan dibe indirilen seğirtme dip bulunduktan sonra hızla yukarı çekilir, balık atlamazsa aynı işlem tekrar edilir. Dip seğirtmeleri yemlenmez ama mazgallama ve civalama tabi ki şart.Son yıllarda balığın azalması ve modern malzemelerin piyasayı istilası nedeni ile yukarıda anlatılan takımların uygulama alanı oldukça daralmıştır. Yine de 1999 yılındaki büyük palamut akınında İstanbul Boğazı'nda kıyıdan seğirtme ve yünlü ile gayet iyi palamut alındığına şahit oldum. Demek ki balık oldu mu bu dede yadigarı takımları kullanmak ve balık yakalamak mümkün.
Balığın oynağı ile karşılaşıldığında sandalda hazırlıklı isek, oynağa yaklaşıp kaşık veya yapay balıklarla da atıp çekme palamut-torik yakalamak mümkündür. Bu iş için söğüt yaprağı kaşıklar, bu kapsamda yanda resmi olan Acme Kastmater kaşığın tüylü veya tüysüz modelinin 100-120 gramlıkları iyi iş yapar. Kaşığı atıp bir miktar batmasını bekledikten sonra kamışın ucunu zaman zaman sertçe sallayarak su içindeki küçük balıkların sıçramalarını taklit edip hızla sarmak gerekir. Bu iş için 040 misanadan 100 metre saran bir makine ve 80-140 gram testli 2,4-2,7 metre boyunda kamış yeterli olur. Kamışın biraz uzunca olmasında şu yarar vardır; balık iri ise çekilirken sandala yanaştığında aniden sandalın altına doğru kaçabilir. Bu durumda uzun kamışı suya mümkün olduğunca sokarak misinayı gevşetmeden takımı sandalın kıç veya başından diğer tarafa aktarma şansı olur; kamış kısa ise balık da sandalın diğer yanına geçti ise büyük bir ihtimal takımı kopararak gidecektir. Yalnız balık yemlenirken her zaman kaşığa ilgi göstermemektedir. Çok fazla boşa atıp çekme yapabilirsiniz. Bu arada oynağın içine düşen kaşığı hızlı hızlı sararken rastgele çarpma balık yakalama olanağı da vardır. Hatta bazen çarpma takımı da bu iş için kullanılabilir. Bu şekilde avcılık, yani kaşıkla oynaktaki balığı yakalama, henüz yurdumuzda pek yaygınlaşmamıştır; çapari varken tek tek palamut yakalamakla pek yetinmeyiz; ama hem amatör balıkçılık sirküleri kuralları içinde avlanıp, hem doğayı seven koruyan amatör olarak yavaş yavaş bu uygulamalara da başlasak bence pek fena olmaz.
3. Sürütmeler
Yine yurdumuzda, özellikle Marmaralı balıkçılar arasında palamut için sürütme yapmak o kadar yaygın değildir. Fakat sürütme ile de palamut yakalamak mümkündür. Ege ve Akdeniz'de yapılan sürütmelerde (sırtı çekmek) sadece palamut-torik değil akya, sarıkuyruk ve diğer küçük ton balıklarından da yakalamak mümkündür. Sürütme takımı diğer balıklardakinden pek farklı olmaz buraya resmini koyduğumuz takım sinarit için tavsiye edilen takımdır. Palamut derin sulardan çıkmayacağı için biraz daha ince takım da kullanılabilir mesela, olta ve kolçak 050-060, beden 040-050 olursa yeterlidir. Aynı takımı sulara göre kıstırmaları arttırıp eksilterek takımın dibe inmeden yüzeyden 2-3 metre aşağıdan gelecek şekilde sürütülmesi yeterlidir. Genel olarak sürütme takımının yemi de yapay yemdir. Bunlar söğüt yaprağı veya benzeri türden kaşıklar, uskumru desenli, yeşilli kırmızılı yapay balıklar, simli olmak kaydı ile şeffaf, beyaz sasi veya küçük plastik balıklar, yine simli tercih edilerek kırmızı, beyaz, şeffaf plastik mürekkep balığı gibi yemlerdir. Doğal yemlerle palamut sürütmesi genelde yapılmaz. Sürütme el oltası olarak düzenlenebileceği gibi makinalı takım olarak da düzenlenebilir Bu durumda yandaki takımda ufak tefek değişiklikler yapmak gerekebilir mesela kolçağı iptal edip bedenin de kamış boyundan az uzun tutulması takımın toplanması balığın alınması sırasında iyi olur. Beden kamıştan çok uzun olarak yapılır ise, ki bu da mümkündür ve takımı daha da avcı yapabilir; bu durumda son kısmın yani balığın sandala alınması kısmının bedenin elle toplanarak yapılması gerekir. Balığın bu şekilde alınması da yaygın bir uygulamadır. Yine de bedende 4 kulacı fazla geçmemekte yarar vardır. Kullanılacak takım yukarıda atıp çekmede tarif edilen takımın aynısı olabilir. Sürütme hızı çaparideki gibi veya biraz daha fazla olabilir; mesela 5 km/saat kadar. Hızı arttırmak diğer balıkları da yakalama şansını arttıracaktır. Örneğin sögüt yaprağı veya benzeri parlak metal bir kaşıkla 8-10 km/saat hatta bazen daha da hızla giderken ve kaşık neredeyse su üzerinde görünecek şekilde dümen suyu içinde sürütülürken tombik, yazılı orkinos gibi küçük ton balıklarının çıktığı çok olur.
4. Fly Takımı İle Avcılık
Bu yöntemle palamut avı sportif amatör balıkçılığın en ileri aşamalarından sayılır. Alabalık avcılığı yöntemi olarak bilinen sonraları turna'dan orkinos veya marlin balıklarına kadar hem tatlı hem tuzlu sularda yaygın olarak kullanılmaya başlayan Fly (yapay sinek) takımı ile avcılık aslında ilk yapay yemle balık avlama uygulaması olarak neredeyse balık avcılığı tarihi kadar eskidir. Ancak bu yöntem hem yemlerin hazırlanması, hem takımın donatılması hem de atış ve kullanma teknikleri olarak çok geniş kapsamlıdır ve ileride ayrıca geniş olarak anlatılacaktır. Burada az çok bilenlere veya merak edenlere kısaca bilgi vermeye çalışacağız.
Atış ve kullanma teknikleri açısından denizlerde fly takımı kullanmak alabalık bahsinde anlatılanlardan çok farklı olmasa da, malzeme ve balığın yakalanması açısından bazı ayrıcalıklar taşır. En başta denizde kullanılan fly kamışı daha ağır sınıftandır, fly olta ipi ise genelde ya önü ağırlaştırılmış (WF) veya atış kafalı (SH) tipidir. Bu iplerle daha uzun atış yapma olanağı vardır. Tabii ki kullanılan fly ipleri batar tipten olmalıdır batma hızı palamut için orta sınıftan olursa yeterlidir. Daha hızlı batanını da kullanmakta mahsur yoktur. Dikkat edilmesi gereken batan iplerle çalışmanın zorluğudur. Kullanılacak fly makinesi de iyi bir sürtünme frenine sahip fly ipinden sonra 40 metre kadar 050-060 altip (backing-altlık) sarabilecek kapasitede olmalıdır. Alt ip ucuz olduğu için genelde naylondan (monoflament misina) yapılır ama daha iyisi dakron kullanmaktır. Misinanın makaraya sarıldığında aldığı şekli koruyarak boşalması sorunlar çıkarabilir; misina kullanacaksınız en azından düşük hafızalı olanları seçin.
Sıra geldi bedene. Tüm fly takımlarında kullanılan bedenler kalından başlayarak gittikçe incelmektedir. Düz yani, kalınlığı değişmeyen beden kullanmak pratikte mümkün görünse de hem atışta hem de yemin balığa sunumunda düz bedenlerde problemler yaşanır. Piyasada da satılan bedenler de zaten bu türden şekillidir. Bununla birlikte pek çok meraklı amatör hem daha ucuz olduğundan hem de daha iyi çalıştığına inandığından şekilli bedenleri farklı kalınlıktaki misinaları birbirine bağlayarak yapar. Altta ben size deniz avında palamuttan küçük orkinoslara, lampukaya kadar kullanabileceğiniz şekilli bir beden dizaynı veriyorum.
Bu beden barrakuda gibi balıkların hata köpekbalıklarının avında dahi kullanılabilir ancak bu defa uçtaki 60 santimlik kısım ikiye bölünerek 30 santimi aynı uç kısmı ise 120-150 luk kalın misinadan şok beden veya örme ince çelik beden kullanılarak yapılır. Burada bir inceliğe dikkatinizi çekeyim. Bedenin arkasında 1 metre uzunluğunda 060-070 misinadan fly ipine çivi bağı ile bağlanmış diğer ucu kasa yapılmış kalıcı beden vardır. Şekilli bedenin de başlangıç kısmına bir kasa yapılarak kalıcı bedene kasa kasa içinden geçirerek bağlanır. Bu hem beden değişmelerinde fly ipinin kesilmesini önler hem de gereği halinde, ki özellikle denizde karşılaşılan balığa göre ihtiyaçlar çabuk değişir, şekilli bedenin çabucak değiştirilmesini sağlar. Tatlı sularda da bu sistem kullanılsa da bazı ufak tefek farklar gösterebilir. Her ne amaçla donatılırsa donatılsın şekilli bedenlerin yapımı alışkanlık ve tecrübe gerektirir. Yapılan bedenin atışta ve yemi sunuştaki başarısı dikkatle takip edilmeli ve gerekirse hem kelınlılrda hem de toplam boy sabit kalacak şekilde uzunluklarda değişiklikler yapılmalıdır. Bu şekilde donatılan takımın ucuna bir fly bağlamak kaldı. Fly yapımı çoğu zaman sanat olarak kabul edilmektedir, pek çok farklı malzeme ve beceri gerektirir. Çok basitçe açıklarsak bizim çaparinin sanata dökülmüş hali. Palamut avında daha çok batar türden (wet fly) küçük balık taklidi (streamer) flylar kullanılır. Fly yapımı ile ilgili geniş bilgi ve filimler yapma niyetim var bunu yaptığımda yayınlanacak. Altta palamut avında genel anlamda denizde kullanılabilecek yapma yemlerden (fly) bazı örnekler var. Resimleri tıklayarak daha büyük görün; ince işçilik iyice görünsün diye küçültmedim.
Haydi palamut peşine. Fly takımı ile denizde avlanmak tatlı sulardakinden farklılıklar taşır. Kısaca bunlara da bakarsak, ilk farklılığı "görerek avlanmak" olarak belirleriz. Yani alabalık avında suya girilip balığı görmeseniz de olabileceği yerler tahmin edilip oralara atış yaparak av sürdürülebilir. Ama denizde asıl olan balığın aranarak bulunması ve yanına gidilerek avlanmasıdır. Bu da balığın oynağını veya yemlendiği anı yakalamak demektir. Fly takımı ile sürütme yapılarak balık aranmaz; takım buna göre dizayn edilmemiştir. İkinci fark balık bulunduktan sonra uzaklaşmamasını sağlamak için avlanma sırasında sürekli yemleme yapmaktır. Bunun için denize küçük küçük kesilmiş hamsi, sardalya gibi yağlı balıkların parçaları atılır. Yemleme palamutu oyalayamazsa bile kokusu barraküda, lampuka, ton balıkları gibi balıkları toplayabilir hatta bazı dip balıkları bile yükselerek fly takımına vurabilir. Balık da bulunduktan sonra sandaldan balığın bulunduğu yere atış yapılır. Fly'ın biraz batması beklendikten sonra toplanarak balığın ilgisini çekmesi bu şekilde vurmasının sağlanmasına çalışılır.
Burada bahsedilen atmalar, çekmeler hiç bilmeyene bir şey ifade etmeyecektir. Bu kısım fly ile avlanma, atış, yem sunuşu ve toplama gibi konularda bilgisi olana yaralıdır. Hiç bilmeyenler için geniş kapsamlı bir fly avcılığı bölümümüz olacak ama ne zaman bilemem. Tavsiye olarak siz siz olun fly ile avlanırken gözlük takarak gözünüzü koruyun, hele hele batan iplerle çalışılıyorsa yüzünüze ve başınıza da dikkat edin. Alttaki iki palamut da fly takımı ile yakalanmıştır. Bunlar tüm dünyada amatörler arasında bonito olarak bilinse de üstteki bizim palamutun yakın akrabası olan Stripped bonito (Sarda orientalis), alttaki de Pacifik bonito (Sarda chiliensis lineolata). Bundan bizim palamutlar torikler fly ile yakalanmaz anlamı çıkarmayın yakalanırlar, yeter ki deneyin.
Palamut ekonomik değeri çok yüksek balıklardandır. Bu durumu yurdumuz için büyük önem taşımaktadır; Türkiye dünyada sayılı palamut ihracatçısı ülkelerdendir. Her ne kadar kökünü kazımaya çalışsak da 1999 yılında palamut bizi utandırırcasına akın yapmış o yıl 37240 ton olan dünya palamut üretiminin 17900 tonu Türkiye'den yapılmıştır (FAO).
Eti koyu renklidir, kendine özgü tadı ve kokusu ile sevilerek yenir. Tavası, haşlaması, buğulaması, pilakisi, köftesi, torik kafasından çorba ve tabii şahane lakerdası yapılır. Yemek tarifleri sayfamızda pek çok palamut yemeği bulacaksınız.
Palamut avı videosu :
